7 chiếc huy chương vàng mà đoàn Việt Nam mang về sau cuộc thi Olympic Phát minh và sáng chế thế giới (WICO) lần thứ 11 diễn ra tại Hàn Quốc mới đây, đã được xã hội vô cùng quan tâm.

Đáng chú ý, WIPO lần này với sự tham gia của 1.000 thí sinh, từ 28 quốc gia, trong đó có nhiều nước phát triển hàng đầu thế giới, tiên phong về đổi mới sáng tạo như Mỹ, Singapore, Úc, Canada… Vì vậy, thành tích của đoàn Việt Nam một lần nữa góp phần khẳng định nguồn lực đổi mới sáng tạo của nước ta ngày càng phát triển mạnh mẽ.

Đổi mới sáng tạo trở thành từ khóa nhận được sự quan tâm đông đảo trong những năm gần đây tại Việt Nam, điển hình là sau đại dịch Covid-19, bởi đây là nguồn lực quan trọng góp phần thúc đẩy kinh tế, doanh nghiệp cũng như xã hội.

Một đo lường từ Trung tâm Đổi mới sáng tạo Quốc gia cho thấy, đổi mới sáng tạo đóng góp tới 95% mức độ cạnh tranh của nền kinh tế; 91% với nền kinh tế xanh; 88% trong các công việc mới; 86% đối với quan hệ hợp tác; 87% mang lại giá trị cho toàn xã hội.

Đó là lý do mà các Chính phủ, tập đoàn hàng đầu thế giới đề không ngừng chạy đua và sẵn sàng chi hàng tỷ USD cho hoạt động đổi mới sáng tạo hay R&D (nghiên cứu và phát triển).

Ví dụ như Đức, chỉ trong năm 2018, Chính phủ và ngành công nghiệp nước này đã chi tới 104,7 tỷ Euro cho R&D (chiếm 3,13% GDP). Nhờ vậy, năm 2020, Đức đứng đầu châu Âu về số đơn đăng ký bằng sáng chế (với 62.105). Đổi mới sáng tạo đã giúp Đức trở thành cường quốc về công nghiệp, năng lượng tái tạo…

Hay tại hãng công nghệ Huawei, năm 2021, tổng chi phí R&D mà “ông lớn” này chi ra lên đến gần 22,5 tỷ USD, bằng 22,4% tổng doanh thu của tập đoàn.

Tại Việt Nam, Chính phủ và nhiều doanh nghiệp lớn cũng đang hướng con mắt của mình vào các hoạt động đổi mới sáng tạo, tuy vậy tốc độ vẫn còn chậm so với khu vực và thế giới.

Cụ thể, các doanh nghiệp Việt chỉ chi 1,6% doanh thu hằng năm cho R&D, thấp hơn nhiều quốc gia trong khu vực, như Philippines (3,6%), Malaysia (2,6%), đặc biệt là Lào (14,5%). Tỷ lệ này cũng không khá hơn tại cả khu vực nhà nước và tư nhân khi chi cho khoa học - công nghệ (khoảng 0,44% GDP), thấp hơn Singapore (2,22%), Malaysia (1,44%), Thái Lan (0,78%).

Tuy vậy, việc đầu tư cho đổi mới sáng tạo cũng không phải đơn giản, cần chiến lược tổng thể và bài bản.

Đơn cử như tại Israel, nơi được mệnh danh là "quốc gia khởi nghiệp", số lượng startup/ đầu người cao nhất thế giới (1/1.400) dù xuất phát điểm là một nước nghèo tài nguyên, bị bủa vây bởi chiến tranh và nghèo đói.

Tại mỗi trường đại học tại Israel đều có viện nghiên cứu khoa học và sở hữu các doanh nghiệp nhỏ. Sinh viên có ý tưởng hay có thể đề xuất với viện để được hỗ trợ mở công ty khởi nghiệp. Đó là lý do thị trường khởi nghiệp ở Israel rất thành công và mang lại nhiều cơ hội thăng tiến cho sinh viên.

Nhìn lại Việt Nam, chúng ta hiện sở hữu hệ thống trường đại học, viện nghiên cứu, đội ngũ nhà khoa học không hề nhỏ và trình độ đang ngày được nâng cao (xếp thứ 59 thế giới). Tuy vậy, vẫn chưa có startup nào thực sự thành công bước ra từ các viện, trường. Nguyên nhân chủ yếu vẫn là câu chuyện hiện thực hóa các sáng chế khoa học.

Bởi lẽ, các nhà khoa học vốn không phải là nhà kinh doanh, nên khó có thể thương mại hóa sản phẩm khi không có kiến thức về thị trường, marketing, gọi vốn… Bên cạnh đó, để thương mại hóa một sáng kiến khoa học cũng là chặng đường không mấy đơn giản, trải qua rất nhiều lần thử sai, làm lại mới tạo ra một sản phẩm hoàn chỉnh để tung ra thị trường. Quá trình này cần nguồn vốn và sự đầu tư rất lớn.

Đó cũng là lý do mà chỉ có các tập đoàn lớn, nguồn lực mạnh mẽ như Vingroup, Viettel, FPT… mới có nhiều hoạt động đầu tư cho đổi mới sáng tạo, còn lại các doanh nghiệp khác chưa chú trọng đến việc này. Đó là lý do mà các sáng chế khi thương mại hóa nhanh chóng bị chết yểu.

Do đó, để tạo một nguồn lực bền vững cho đổi mới sáng tạo, cần một thế “kiềng ba chân” đủ mạnh, gồm cơ quan quản lý nhà nước – doanh nghiệp/startup – nhà khoa học, giúp các sáng chế từ trên giấy bước ra thị trường, đồng thời kích thích nguồn lực đổi mới sáng tạo mạnh mẽ hơn từ đội ngũ sinh viên, nhà khoa học.

Bởi nếu không có hệ sinh thái đủ mạnh, thì kể cả Việt Nam có 7 chiếc huy chương vàng đổi mới sáng tạo, hay hàng nghìn bằng sáng chế, cũng khó có những sản phẩm, startup thành công và phủ sóng toàn cầu, hay làm thay đổi một ngành, một lĩnh vực nào đó. Vì làn sóng startup rời đất Việt sang nước khác định cư đang ngày một rõ nét.