Kỳ lân vẫn là hàng hiếm

Đã 3 năm trôi qua (kể từ 2021), câu lạc bộ kỳ lân Việt Nam vẫn chỉ dừng lại ở 3 cái tên: VNG, VNLife/VNPay và Momo. Còn Sky Mavis, startup do founder người Việt - Nguyễn Thành Trung sáng lập, cũng được coi là kỳ lân khi đạt mức định giá trên 1 tỷ USD, nhưng trụ sở chính đặt ở Singapore nên không được liệt kê vào danh sách này.

Một số startup khác ở ngưỡng soonicorn (cận kỳ lân) như Kyber network, Tiki, KiotViet, Trustingsocial, Giao hàng Tiết kiệm, Giao hàng nhanh, Amanotes... vài năm nay vẫn chưa thể bứt phá để trở thành startup tỷ đô. 

“Trong 5-6 năm nay mới có hơn 800 doanh nghiệp khoa học công nghệ. Đây là những doanh nghiệp thương mại hóa kết quả nghiên cứu khoa học, là một điểm rất hay mà các nước làm tốt nhưng Việt Nam đầy khó khăn. Vì giá không cạnh tranh được, sức ép thị trường từ các nước lớn. Mình chưa thành công có khi đã bị hết vốn”, ông Phạm Hồng Quất, Cục trưởng Cục Phát triển thị trường và doanh nghiệp Khoa học Công nghệ (Bộ Khoa học và Công nghệ) cho biết.

Các kỳ lân không chỉ được coi là động lực dẫn dắt hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, mà còn là động lực thu hút dòng vốn đầu tư mạo hiểm vào các quốc gia. Một quốc gia nuôi dưỡng thành công kỳ lân cũng chứng minh nơi đó có môi trường kinh doanh, pháp lý cởi mở, sẵn sàng đón nhận và hấp thụ các sản phẩm khoa học công nghệ, ý tưởng táo bạo, mới mẻ. Vì vậy, các quốc gia trên thế giới đều rất chú trọng đầu tư cho sự phát triển này.

Ông Phạm Hồng Quất cho biết, các nước có 2 chính sách quan trọng để thúc đẩy sản phẩm khoa học công nghệ mới ra thị trường. Một là Nhà nước ưu tiên là người sử dụng đầu tiên, tức phải có chính sách mua sắm công.

“Nhà nước phải dùng sản phẩm công nghệ trong nước sản xuất ra thì mới kích thích được. Nhà nước mà không dùng thì làm sao doanh nghiệp xã hội dùng. Vừa rồi Nghị định 24 hướng dẫn Luật đấu thầu, điều 5 và điều 8 trong phần chọn nhà thầu đã đưa vào đó 2 gạch đầu dòng quan trọng, đó là sản phẩm hình thành từ kết quả nghiên cứu khoa học công nghệ. Như vậy mới có cơ hội viện trường đẩy sản phẩm qua tay doanh nghiệp và đưa ra thị trường. Đối tượng thứ 2 là doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo đưa vào đối tượng ưu tiên. Việc này Singapore đã làm cách đây nhiều năm rồi, nhưng bây giờ ta vẫn chưa muộn”, ông Quất nói.

Thứ hai, phải có những chính sách hỗ trợ vốn, tài chính cho các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo. Hiện Quốc hội đang thảo luận Luật Giá trị Gia tăng, ông Quất cho biết đã kiên trì đề xuất áp dụng mức thuế giá trị gia tăng 5% cho 2 sản phẩm: sản phẩm khoa học công nghệ và sản phẩm của doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo. Nhưng Bộ Tài chính chưa đồng ý do chưa có căn cứ từ luật khác, hơn nữa khó khăn phức tạp cho quản lý. Tuy vậy, quan điểm của vị này là phải hi sinh nguồn thu trước mắt để nuôi dưỡng nguồn thu lâu dài, lúc đó mới có doanh nghiệp khoa học công nghệ lớn. 

Ươm tạo kỳ lân bằng sức mạnh hệ sinh thái

Đồng tình với quan điểm chính quyền cần là đơn vị cởi mở tạo sân chơi cho startup, bà Trần Thị Phương Thảo, Giám đốc quốc gia New Energy Nexus Vietnam (NEX VN), tổ chức phi lợi nhuận hỗ trợ các công ty khởi nghiệp trong lĩnh vực năng lượng sạch, cho biết việc các tổ chức tư nhân, quỹ tư nhân kết hợp với một số địa phương Việt Nam để tạo liên minh gọi vốn vẫn chưa được thuận lợi.

Bà Thảo là nhà đầu tư thiên thần, mỗi lần sẽ dành khoảng 5.000 USD, cộng thêm nguồn lực của 20-30 nhà đầu tư thiên thần khác trong nhóm nhà đầu tư nữ lớn nhất châu Á để hỗ trợ startup. Tuy nhiên, trong thời gian vừa qua, việc rót vốn vào startup Việt Nam không thành công vì cơ chế đầu tư từ nước ngoài vào Việt Nam rất khó.

“Năm trước chúng tôi có chương trình làm việc ở Đà Nẵng, chúng tôi có mang quỹ về cung cấp vốn cho các doanh nghiệp.  Nhưng khi làm việc với sở ban ngành ở đây thì chưa thuận lợi. Có thể do dịp đó Đà Nẵng có nhiều chương trình rồi nên chưa hỗ trợ được nhiều. Chúng tôi phải tự truyền thông trong tỉnh và làm việc với tất cả hiệp hội, doanh nghiệp, những người mình quen. Hơi tiếc một chút, nếu chúng tôi có sự hỗ trợ nhiều hơn từ bộ ban ngành các tỉnh thì làm rất nhanh.

Ví dụ chương trình hiện tại ở Đồng bằng Sông Cửu Long, chúng tôi làm việc trực tiếp với các lãnh đạo Sở tại TP. Cần Thơ, chương trình triển khai rất nhanh, truyền thông qua Đài Truyền hình Cần Thơ, truyền tải rất nhanh thông điệp đó. Chương trình của chúng tôi hỗ trợ 250.000 USD Úc cho 4-8 doanh nghiệp. Đó là dạng vốn mồi cho các doanh nghiệp nhỏ”, bà Thảo nói.  

Ông Phạm Hồng Quất cho rằng cần tư duy lại về hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, khi tập đoàn, hiệp hội, doanh nghiệp vừa và nhỏ phải là người trụ cột trong hệ sinh thái chứ không phải các startup. Bởi nếu không có bệ đỡ, không có người đầu tư, không có không gian để thử nghiệm sản phẩm mới, không có người mua hàng đầu tiên thì không có thế hệ doanh nghiệp công nghệ, khởi nghiệp sáng tạo tương lai. Các trường đại học chỉ có thể thành công khi gắn với đó là các tập đoàn có hệ sinh thái, cùng hơn 94% doanh nghiệp vừa và nhỏ, phải là người dùng sản phẩm, đặt hàng cải tiến.

Vị này cho biết hiện đang triển khai một sáng kiến là kết hợp cùng tập đoàn Saigon Tel (TP.HCM) tạo ra một Open Innovation Hub (Không gian khởi nghiệp đổi mới sáng tạo mở). Các sinh viên đại học ở TP.HCM có ý tưởng hay sẽ mang ra đó, tập đoàn cung cấp không gian cho họ thử nghiệm. Tập đoàn cũng thành lập liên minh xanh với hơn 10 tập đoàn, doanh nghiệp, có nguồn tài chính ban đầu cung cấp vốn cho các dự án. Khi thử nghiệm thành công sẽ đưa vào dự án khu công nghiệp mà SaigonTel đang làm tại các nhà máy bán dẫn ở Long An và Đồng Nai.

“Đây là cơ hội để đóng gói thành sản phẩm, có thể ứng dụng và bán cho các khu công nghiệp ở Bắc Ninh, Bắc Giang, Hải Phòng thay vì phải nhập nguyên công nghệ từ nước khác với chi phí đắt đỏ hơn. Đồng thời đây cũng là cơ hội đầu ra cho cả những người nghiên cứu. Hiện nay, Ngân hàng phát triển châu Á (ADB) cho biết sẽ mang các mô hình ở Singapore và một số nước về để thử nghiệm và triển khai ở đây. Như vậy sẽ hình thành hệ sinh thái và khi đó các doanh nghiệp vừa và nhỏ cung cấp nguyên phụ kiện cũng có thể đi cùng”, ông Quất nói.