Nhằm đạt được mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá của Chiến lược Quốc gia về phòng, chống tác hại của thuốc lá đến năm 2030 do Thủ tướng Chính phủ phê duyệt, trước đó Bộ Tài chính đề xuất hai phương án: Phương án 1: Đối với thuốc lá điếu tăng 2.000 đồng/điếu mỗi năm; Phương án 2: Năm 2026 tăng 5.000 đồng/điếu, mỗi năm sau tăng 1.000 đồng/điếu. Trong đó nghiêng về sử dụng phương án 2. 

Tuy nhiên, bà Tô Kim Huệ, đại diện Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính (Bộ Tài chính), cho biết việc đánh giá tác động thông qua mô hình phân tích cho thấy đến năm 2030, sản lượng thuốc lá hợp pháp ở cả 2 phương án do Bộ Tài chính đề xuất dự kiến sẽ giảm mạnh, cùng với đó số lượng thuốc lá lậu khả năng sẽ tăng nhanh. Điều này dẫn đến tổng lượng thuốc lá tiêu thụ trên thực tiễn sẽ giảm không đáng kể chỉ ở mức 7% ở cả 2 phương án so với năm 2025. 

“Với 2 phương án tăng thuế được đề xuất, thu ngân sách Nhà nước sẽ tăng trung bình khoảng 13%/năm. Tuy nhiên, tỷ lệ trốn thuế do thuốc lá lậu tăng trung bình khoảng 33%-34%/năm do người tiêu dùng chuyển đổi hành vi tiêu dùng do tăng nhanh thuế,” bà Huệ góp ý tại hội thảo “Thuế tiêu thụ đặc biệt đối với sản phẩm thuốc lá” ngày 16/7.

Bên cạnh đó, bà Huệ nhấn mạnh mô hình phân tích cũng cho thấy các nhà sản xuất thuốc lá bắt buộc sẽ phải chuyển toàn bộ tác động của thuế tăng sang người tiêu dùng bằng việc tăng giá sản phẩm. Từ đó, người tiêu dùng sẽ chuyển sang thuốc lá lậu. Điều này sẽ gây ra thiệt hại nặng nề cho ngành thuốc lá, các doanh nghiệp có thể phá sản trong thời gian ngắn khi doanh thu sụt giảm khoảng 32%-35%.

Chia sẻ các bài học kinh nghiệm từ quốc tế, bà Đinh Thị Quỳnh Vân, Chủ tịch PwC Việt Nam chỉ ra tại nước Anh việc tăng 30% thuế tuyệt đối vào năm 2011, khiến cho thuốc lá nhập lậu gia tăng, tình trạng này đã gây thất thu thuế khoảng 3,2 tỷ USD. Tương tự, đối với Malaysia, sau khi tăng thuế vào giai đoạn 2014-2015, sản lượng thuốc lá hợp pháp giảm tới 55% chỉ sau 5 năm. Song, thuốc lá lậu tăng mạnh và chiếm 65% thị phần vào năm 2020, gây thất thoát khoảng 1 tỷ USD tiền thuế...

"Với Việt Nam, kịch bản trên cũng có thể xảy ra nếu thuế tiêu thụ đặc biệt thuốc lá tăng quá nhanh. Thuốc lá lậu sẽ tăng thêm khoảng 50 tỷ điếu vào năm 2030, dẫn đến thất thu thuế từ thuốc lá lậu có thể lên đến 40 nghìn tỷ đồng (so với mức 5-6 nghìn tỷ đồng hiện tại). Thêm vào đó, hoạt động sản xuất kinh doanh sẽ bị ảnh hưởng nặng nề và rủi ro nhiều doanh nghiệp thu hẹp sản xuất, thậm chí đóng cửa tương tự như tại Malaysia", Chủ tịch PwC Việt Nam chỉ rõ.  

Từ thực trạng trên, ông Nguyễn Chí Nhân, Tổng thư ký Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam, đề xuất Bộ Tài chính sửa đổi chính sách thuế tiêu thụ đặc biệt, bằng cách thực hiện áp mức thuế tuyệt đối ở mức vừa phải với lộ trình tăng thuế hợp lý đến năm 2030. Cụ thể, đề xuất mức thuế tuyệt đối 1.000 đồng/bao 20 điếu vào năm 2026 và tăng 500 đồng/năm, hoặc 1.000 đồng/bao mỗi 2 năm vào những năm tiếp theo và đến năm 2030 là 3.000 đồng/bao.  

Đại diện từ Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam cho rằng, phương án đề xuất này nhằm tạo ra mức tăng thuế hợp lý, hỗ trợ doanh nghiệp thuốc lá hợp pháp có thời gian thích nghi và ổn định sản xuất, từ đó giảm thiểu tối đa tác động tiêu cực việc làm của người lao động, đảm bảo an sinh xã hội. Qua đó giúp hạn chế tốc độ tăng trưởng của thuốc lá lậu, đảm bảo mục tiêu tăng trưởng ngân sách bền vững trong dài hạn với mức thu ngân sách ước tính đạt khoảng 29,5-30 nghìn tỷ vào năm 2030, tăng trưởng 7%-9%/năm. 

Theo số liệu của Bộ Y tế, Việt Nam nằm trong số 15 nước có số người hút thuốc lá cao nhất thế giới với khoảng 15,3 triệu người hút và 33 triệu người bị ảnh hưởng do hít khói thuốc thụ động. Tại Việt Nam có khoảng 40 nghìn người tử vong mỗi năm vì các bệnh có liên quan đến thuốc lá.